QUŞLARIN NYUKASL XƏSTƏLİYİ VƏ ONA QARŞI MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

Nyukasl xəstəliyi (yalançı taun, atipik taun, Asiya taunu) psevdopestis avium

Nyukasl quşların yüksək kontagioz virus xəstəliyi olmaqla respirator və visseral orqanların, mərkəzi əsəb sisteminin zədələnməsi və yüksək tələfat verməsi ilə səciyyələnir.

Tarixi məlumat : Xəstəlik ilk dəfə 1926-cı ildə İndoneziyada baş vermiş, az vaxtda 45 bölgə və şəhərdə yayılmaqla quşların 95-100%-nin ölümünə səbəb olmuşdur. Həmin ildə bu xəstəlik İngiltərənin Nyukasl şəhərində yaranmış və tezliklə ölkənin 11 bölgəsinə keçərək quşların 98-100%-nin ölümünə səbəb olmuşdur. A.Doel (1927) xəstəliyin virus tərəfindən törədildiyini müəyyən edərək onu “Nyukasl” xəstəliyi adlandırmışdır.

A. Doel nyukasl xəstəliyi virusunu quşların taun virusundan təfriq edərək müəyyən etmişdir ki, nyukasl xəstəliyinə qarşı immuniteti olan quşlar taun virusu ilə həm təbii, həm də süni yoluxdurmaya həssasdırlar.

V.Syurin (1963) göstərirdi ki, nyukasl xəstəliyi 1930-cu ildə Avstraliyada, 1935-ci ildə Afrika qitəsində, 1940-1941-ci illərdə İtaliyada, Almaniyada baş vermişdir. 1944-cü ildən bu xəstəlik dünyanın bir çox ölkələrində müşahidə olunur.

S.Çu və başqaları 1972-ci ildə yazırdılar ki, nyukasl xəstəliyi virusunun yüksək virulentli forması 1962-1969-cu illərdə Uzaq Şərqdə, xüsusilə (Yaponiya, Koreya və Tailantda) Yaxın Şərq, Aralıq dənizi ölkələrində və Latın Amerikasında (Meksika,Kolumbiya,Venesuellada) geniş yayılmışdır. Avropada xəstəlik İngiltərə, Almaniya və Fransada baş vermişdir.

S.Lankasterə görə, xəstəliyin visserotrop forması 1969-cu ildə Yaxın Şərq ölkələrindən Yunanıstan, şimali və qərbi Avropa ölkələrinə yayılmışdır.

Beynəlxalq Epizootik Büronun məlumatına görə, 2010-cu ildə Çində, Malaziyada, İndoneziyada, Koreyada, Tayvanda, Yunanıstanda, Albaniyada, Meksikada, Kolumbiyada, Venesuelada və keçmiş SSRİ respublikalarında geniş yayılmış, yoxlama apararkən quşçuluq təsərrüfatlarının 30%-dək xəstəliyin olması aşkar edilmişdir.

Xəstəliyin verdiyi iqtisadi zərər quşun ölümündən, peyvənd edilmiş sürüdə məhsuldarlığın 20-60%-ə qədər azalmasından, baytarlıq-sanitariya tədbirlərinə çəkilən xərcdən və karantin qoyulması ilə əlaqədar olaraq təsərrüfatın fəaliyyətinin pozulması nəticəsində dəyən böyük ziyandan ibarətdir.

Bundan başqa nyukasl xəstəliyi digər xəstəliklərin gedişatını mürəkkəbləşdirir və ağır getməsinə səbəb olur.

ABŞ-da 2002-2003-cü illərdə nyukasl xəstəliyinin baş verməsi ilə əlaqədar 11 milyon quş tələf olmuş və xəstəliklə mübarizədə 56 milyon dollar sərf edilmişdir.

Böyük Britaniyada 2003-2005-ci illərdə bu xəstəliyin verdiyi ziyan 20 milyon funt sterlinq olmuşdur. Yaponiyada 2007-2008-ci illərdə bu xəstəliyin ləğv edilməsinə 150 milyon ien xərclənmişdir. Sinqapurda 2011-ci ildə xəstəliyin verdiyi zərər 34 milyon Amerika dollarına bərabər olmuşdur.

Nyukasl xəstəliyi bizim respublikaya Böyük Vətən müharibəsi dövründə gətirilmişdir (İ.Doraşko, 1946). Xəstəliyə qarşı 1945-1950-ci illərdə səmərəli vaksin olmadığına görə, o respublikadakı quşların kütləvi xəstələnməsinə, tələf olmasına və məhv edilməsinə səbəb olmuşdur. 1950-ci ildə H və B1 ştammlarından hazırlanan vaksinləri tətbiq edilməsi və baytarlıq-sanitariya tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində qeyri-sağlam təsərrüfatların və tələf olan quşların miqdarı kəskin azalmışdır. Lakin, fərdi təsərrüfatlarda quşların hamısı vaxtında profilaktiki peyvənd olunmadığına görə xəstəlik onların arasında baş verir və oradan isə quşçuluq təsərrüfatlarına yayılırdı. Quşçuluq təsərrüfatlarının kənardan xəstəlik törədicisi gətirilməsindən və yaxşı qorunmamasından təsərrüfatlarda salmonelyozun, kolibakteriozun, pullorozun, stafilokokkozun, streptokokkozun, psevdomonozun, asperqiliozun və koksidiozun geniş yayılması, yemləmə və saxlama şəraitindəki qüsurlar və peyvəndin həmişə keyfiyyətli olmaması nəticəsində quşçuluq təsərrüfatlarının bəzilərində xəstəlik baş verərək böyük iqtisadi zərər vurur.

Törədicisi: Paramiksoviruslar qrupundan birinci qrup serotipinə mənsub, tərkibində RNT olan virusdur. Patogenliyinin müxtəlif olmasına görə nyukasl virusu ştammlara bölünürlər: lentogen ştammlar (çox zəif); bütün yaşlı cücələr üçün apotogen; mezogen (orta) ştammlar toyuq embrionlarını öldürür, 30 günlüyə qədər cücələrdə respirator nişanələr və təlafat törədir; velogen (çox qüvvəli) bütün növ quşlar üçün patogen olan virulentli epizootiki ştammdır.

İ.Doroşko (1945) virusun içməli suda 165 gün, qanda 180 gün, B.Artyuk isə (1946) xəstə quşun dondurulmuş çinədanı mənfi 20 0C -də saxlayanda 300 gün, mənfi 24 0C-də 836 gün virus diri qalmışdır. Virus yumurta qabığında 36,5 0C-də 72 saat, otaq hərarətində 235 gün, soyuducuda müsbət 4 0C-də 538 gün öz fəallığını saxlamışdır. Z.Kuçeronkaya (1947) görə, virus torpağa basdırılmış çürüyən toyuq cəsədində 30 günədək, otaq hərarətində saxlanan parenximatoz orqanlar, su və yoluxdurulmuş dəndə iki həftəyə öz fəallığını itirir. N.Qote (1958) 1,5 metr dərinlikdə hərarəti təxminən 10 0C olan qumsal torpaqda basdırılan cəsədləri 121 gündən sonra tədqiq etdikdə virus ancaq sümük iliyindən ayrılmışdı. A.Stoneski və N.Nikuleskiyə (1964) görə, yumurtanı inkubasiya etdikdə virus onun qabığında birinci günlərdə zərərsizləşir, yumurtanın daxilindəki virus isə inkubasiya dövründə salamat qalır. Virus 55,65 0C və 75 0C hərarətdə 30 dəqiqəyə, 100 0C bir saniyəyə tələf olur. Günəş şüalarının təsirindən toyuq peyinində 48-72 saata, isti yay günlərində nazik peyin qatında 30 dəqiqəyə tələf olur. P.M.Svinsov (1970), S. Maslennikova (1978) göstərirlər ki, nyukasl xəstəliyinin virusu öz virulentliyini quş binalarından kənarda binaya nisbətən uzun müddət saxlayır və bu müddət ilin fəslindən çox asılıdır. Belə ki, yaz və yay fəslində virusun virulentliyi 12-64 gün, payızda 22-92 gün, qışda isə 44-145 gün qalır. A.Zakomırdinə görə (1981) virus üzvi maddələrin köməyi ilə xarici mühit amillərinin təsirindən mühafizə olunanda 18-21 0C hərarətdə havanın rütubəti 64-76% olduğu şəraitdə öz virulentliyini 50 günə qədər saxlayır. F.Şirinov (2003), quşun orqanizminə daxil olan virus 20 saatdan sonra qana keçir və əsas etibarı ilə dalaqda çoxalır. Nyukasl xəstəliyi virusu natrium qələvisinin 0,5%-li məhlulunda 20 dəqiqəyə, formaldehidin 2%-li, tərkibindən 2%-li fəal xlor və 1% qələvi olan hipoxloridin 2%-li məhlulunda 3 dəqiqəyə zərərsizləşir. Nyukasl virusu ilə yoluxmuş quş binası natrium qələvisinin 2%-li, formaldehidin 3%-li məhlulu ilə dezinfeksiya etdikdə 24 saata zərərsizləşmiş olur.

Yumurta qabığında virus formaldehid buxarının təsirindən 1 saata, 0,5%-li natrium qələvisinin təsirindən 20 dəqiqəyə, xlorlu əhəngin tərkibində 1 % fəal xlor olan su məhlulunun təsirindən 10 dəqiqəyə tələf olur.

Epizootologiyası: Təbii şəraitdə nyukasl xəstəliyinə toyuq, sesarka, hinduşka, qırqovul, bildirçin, kəklik və tovuz quşu həssasdırlar. İnsanlar xəstə quşun ətini yaxud yumurtasını yedikdə yoluxmurlar. Lakin bəzən xəstə quşlarla təmasda olan insanların yoluxması mümkündür. Son bir neçə ildə dünyanın bəzi ölkələrində insanlar arasında nyukasl xəstəliyinin baş verməsi müşahidə olunmuşdur. Xəstəliyin kliniki nişanələri olmayan insanlar arasında uzun müddətli virus daşıyıcılığının mümkün olması göstərilmişdir. Yoluxmuş və xəstəliyi keçirmiş quşlarda virus daşıyıcılığının müddəti haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Əksər tədqiqatçılar yoluxmadan 10-15 gün keçənə qədər virusun ayrılmasını göstərirlər. Bu vaxt orqanizmdə artıq əks-cisimlər yüksək titrdə toplanaraq virusu neytrallaşdıra bilirlər. Lakin, bina, yaxud həyətdəki quşların böyük yaş fərqi olanda onların ümumi fonu qeyri-bərabər olur, virus bunlardan immuniteti zəif olan quşların bədənində passaj olaraq uzun müddət dövr edir.

Xəstəliyə görə sağlam olmayan ölkələrdə, quşlar arasında daimi peyvənd aparılması təsərrüfata virus düşəndə çox vaxt stasionar xarakter daşıyır, virus quşlar arasında uzun müddət qalaraq və müəyyən şəraitdə xəstəliyin yenidən baş verməsinə səbəb olur. Quşların peyvənd vaxtı əmələ gəlmiş nöqsanlar, müxtəlif stress amillərin təsirindən orqanizmin müqavimət qüvvəsinin zəifləməsi bu şəraitin yaranmasına köməklik göstərir. Stasionar qeyri-sağlam təsərrüfatlarda xəstəlik yenidən çox vaxt əvvəlcə cücələr arasında baş verir, sonra isə yaşlı quşlara keçir. Lakin, çox vaxt xüsusilə broyler fabriklərində cücələr nyukasl xəstəliyindən öldükləri halda yaşlı quşlar xəstələnmir, onların yoluxmasını isə antihemaqqlyutinlərin titrinin yüksək olmasıdır. Bəzən də yumurta məhsulunun kəskin azalması ilə müəyyən edirlər.

Quşçuluq təsərrüfatlarında məhdud sahədə çoxlu miqdarda müxtəlif yaşda quşlar olanda və bunların bir hissəsi vaxtaşırı dəyişiləndə virus uzun müddət təsərrüfatda qalır. Quşları nyukasl xəstəliyinə qarşı peyvənd etdikdə onların hamısında nəticə eyni olmur. Onların bir hissəsi xəstəliyə tam həssas, bir hissəsi zəif həssas, digər az bir hissəsi isə həssas olmurlar və axırıncılar epizootik virusla kontakda olduqda dərhal xəstələnərək ölürlər. Bunlar az olduqlarına görə onların ölümü təsərrüfata çox böyük iqtisadi zərər vermiş, lakin virus belə zəif immuniteti olan quşların bədənində passaj olmaqla ona adaptasiya olunur. Bundan sonra virus zəif həssas olan quşların bədənində inkişaf edib çoxalaraq onların xəstələnməsinə səbəb olur və beləliklə getdikcə virus daha qüvvəli immuniteti olan quşların orqanizmində inkişaf etməyə uyğunlaşaraq çoxalır və öz virulentliyini artırır. Belə ki, tez-tez dəyişən və immun fonu bərabər olmayan çoxlu miqdarda quşun olması virusun qalması üçün əlverişli şərait yaradır. O, zəif immuniteti olan quşlarda çoxalaraq subkliniki formada xəstəlik yaratmaqla yayılır.

Patogenizi: Quşun bədəninə daxil olmuş virus qana keçir və əsas etibarı ilə dalaqda çoxalır. Virus yoluxmadan 20 saat sonra qan dövranına daxil olur. Virusun təsirindən hematoelcefalik bar-yerin keçiricilik xassəsi pozulur və viremiya inkişaf edir. Qan damarlarının divarları boşalır və genişlənir. Ürək əzələsində distrofiki, degenerotiv dəyişikliklər inkişaf edərək onun zəifləməsinə səbəb olur. Bu dəyişikliklər qan dövranının pozulmasına və hiperemiyanın, qan durğunluğunun inkişaf etməsinə, şiş və qan sağıntılarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Xüsusilə mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinə təsir edir.

Kliniki nişanələr: İnkubasiya dövrünün müd-dəti quş orqanizminin ümumi vəziyyətindən, virusun virulentliyindən, orqanizmə daxil olma yolundan və virusun miqdarından asılıdır. Adətən inkubasiya dövrü immuniteti olmayan quşlarda 3-7 gün çəkir. Passiv immuniteti olan, yaxud peyvənd edilmiş quşların bədənində virus 18-30, hətta, 45 günə qədər qalıb sonra xəstəlik törədə bilir.

Zəif immuniteti olan quşlar yoluxmadan 10-12 gün sonra xəstələnərsə, xəstəlik uzun çəkir, sonra belə quşlar ya sağalır, ya da arıqlayaraq nyukasl xəstəliyinə xarakterik olan kliniki nişanələr və patoloji-anatomik dəyişikliklər müşahidə olunmadan tələf olurlar. Peyvənd olunmuş quşlar arasında xəstəliyin gedişi, kliniki nişanələri və ölüm faizi immunizasiyanın sxemasından, üsulundan, işlədilən vaksindən, peyvənddən sonra keçən müddətdən, virusun virulentliyindən, tropizmidən, quşların yaşından, onların fizioloji vəziyyətindən, yemləmə və saxlama şəraitindən asılıdır. Təsərrüfatın pulloroz, salmonellioz, kolibakterioz, psevdamonoz, respirator mikoplazmoz, koksidioz, infeksion bronxit, larinqotraxeit və digər xəstəliklərə görə nə dərəcədə sağlam olmasından da asılıdır.

Xəstəliyin iti gedişində quşların əvvəlcə baş və boynunda tüklərin pırpızlaşması, büzüşərək bir yerdə dayanması və məqsədsiz hərəkəti müşahidə edilir. Bu vaxt iştaha olur, lakin quşlar çox vaxt dimdiyi ilə yemi götürə bilmir. Sonralar quşların iştahası tamamilə pozulur və komotoz vəziyyətinə düşür-lər (baş və qanadları sallayaraq otururlar, ağızlarından selikli maye axır, ishal müşahidə olur və quşlar xarici qıcıqlara etinasız olur) adətən ikinci, bəzən üçüncü gün tələf olurlar. Xəstəliyin yarım iti gedişində xəstə quşlarda əsəb pozğunluğu, tarazlığın pozulması, səndələmə, dairəvi hərəkət, tez-tez boyun və başın dartması, əsərək özündən getməsi, boynun əyilməsi, başın yana, yaxud geriyə burulması, ayaqların dartılması, barmaqların yığılması və s. müşahidə olunur. Çox vaxt qanad, quyruq, boyun və ayaqların iflici baş verir.

Quşçuluq təsərrüfatlarında mütəmadi olaraq nyukasl xəstəliyinə qarşı profilaktiki peyvənd aparıldığına görə xəstəliyin xarakterik kliniki nişanələri və patoloji-anatomik dəyişiklikləri görünmür. Xəstəlik çox vaxtı körpə və cavanlar arasında yarım iti formadakı nişanələri ilə keçir, zəif bilinir. Broyler təsərrüfatlarında ciddi sxem üzrə peyvənd aparılmasına baxmayaraq immunitetin pozulması nəticəsində xəstəlik baş verərkən kütləvi tələfat verməsi hallarına tez-tez rast gəlinir. Xəstəliyə görə sağlam olmayan təsər-rüfatlarda broyler cücələri 23-27-ci günlükdə xəstələnirlər və yüksək titrdə əks-cisimlər 30-32 gün-lükdə tapılır. Yumurtalıq istiqamətli quşçuluq təsərrüfatlarında mütəmadi olaraq nyukasl xəstəliyinə qarşı profilaktiki peyvənd aparıldığına görə xəstəliyin xarakterik kliniki nişanələri və patoloji-anatomik dəyişiklikləri görün-mür. Ancaq yumurta məhsuldarlığının kəskin azalması və tək-tək quşların əsnəmə əlaməti ilə keçir. 2-3 həftədən sonra məhsuldarlıq bərpa olmağa başlayır lakin əvvəlki həddə çatmır.

Patoloji-anatomiki dəyişikliklər: Xəstəlik üçün xarakterik dəyişiklik daxili orqanlarda qan sağıntısıdır. Orqanlarda gedən dəyişikliklər virusun virulentliyindən, tropozmindən, quşların fizioloji vəziyyətindən, onların immun fonundan və digər amillərdən aslıdır.

Qan sağıntıları əsas etibarı ilə vəzili mədəni və bağırsaqların selik təbəqəsində lokolizasiya olur. Vəzili mədənin selik təbəqəsi şişkinləşir və kəskin böyüyür vəzilər aydın görünür. Vəzilərin aptikal səthində qan sağıntıları, bəzən də nekroz ocaqları müşahidə olunur. Qan sağıntıları diffuz xarakter daşıyır, əzələli mədə ilə sərhəddə isə kəmər şəklində qan sağıntısı olur.

Bağırsağın selik təbəqəsində hiperemiya, məhdud sahələrdə qan sağıntıları, üstü nekrotik-fibrin qatı ilə örtülmüş yaralar müşahidə olunur. Bağırsaqların limfoit folikullarında nekrozlu güclü desturiktif dəyişikliklər nəticəsində xırda butonlar şəklində şorvari tıxaclar əmələ gətirir. Nadir hallarda epikart və perikartda qan sağıntıları müşahidə olur.

Xəstəliyin ən xarakterik patoloji-anatomik nişanəsi on iki barmaq və yoğun bağırsaqların kataral-hemorroloji iltihabı və butonlarıdır. Butonlar çox vaxtı yoğun bağırsağın kor çıxıntılarını buferkasiya yerində rast gəlinir. Butonlar yerləşən sahədə bağırsaq qalınlaşmaqla göyümtül, qırmızı rəngdə olur, selik təbəqəsi yaralı, nekrozlaşmış olmaqla çətin soyulur.

Nyukasl xəstəliyinə görə stasionar sağlam olmayan təsərrüfatlarda xəstəlik təkrar olaraq peyvənd olunmuş quşlarda baş verəndə xarakterik nişanələr müşahidə olunmur. Quşlarda çox vaxt pnevmoniya, kataral enterit, vəzli mədənin 2-5 məməciyində və kor bağırsaqların buferkasiya yerində qan sağıntıları müşahidə olunur. Bu dəyişikliklər xəstəlik başlayandan 2-3 gün sonra ölən quşlarda 3-4% rast gəlinir.

Yaşlı quşlarda xəstəliyin başlanğıcında ölüm artır, xəstələrdə süstlük və yumurtanın azalması baş verir. Patoloji-anatomik yarmada peretonit və hepatit görünür. Nyukasl xəstəliyinə xas olan dəyişiklikləri tapmaq həmişə mümkün olmur.

Diaqnoz: Epizootoloji məlumata, kliniki nişanələrə, patoloji-anatomik dəyişikliklərə, virusuloji, bioloji və seroloji müayinələrin nəticəsinə əsasən qoyulur.

Xəstəlik immuniteti olmayan quşlarda xarakterik əlamətlərlə getdikdə onu təyin etmək asandır. Bunun üçün xəstələrə baxmaq və 10-15 cəsədi yararaq patoloji anatomik dəyişiklikləri görmək kifayətdir.

Lakin xəstəlik immuniteti olan quşlarda, xüsusilə stasionar, qeyri-sağlam təsərrüfatlarda baş verəndə onu təyin etmək çətinləşir.

Xəstəlik yumurta vasitəsilə keçəndə onun diaqnozunu qoymaq daha çətindir. Cücələrdə ilk günlərdə passiv immunitetin fonunda xəstəlik o qədər xarakterik olur ki, onun olmasına şübhə etməyə heç bir əsas olmur. Belə mürəkkəb hallarda xəstəliyi müəyyən etmək üçün kompleks müayinə aparmaq lazımdır. Birinci növbədə epizootik situasiyanı öyrənmək təsərrüfatın və ətrafdakı yaşayış məntəqələrinin sağlam olub olmaması, quşların miqdarını, saxlanma şəraitini, yemləndirilməsi, anac toyuqların komplekstləşdirilmə mənbəyi, təsərrüfat və nəqliyyat əlaqələri, baytarlıq-sanitariya obyektlərinin vəziyyəti, tələfatın dinamikası, aparılmış müalicə və profilaktika tədbirlərini təhlil etmək lazımdır. Xəstəliyin kliniki nişanələri və gedişi mükəmməl öyrənilməlidir. Bənzər əlamət və patoloji-anatomiki dəyişiklikləri keçən xəstəliklərdən respirator mikoplazmoz, infeksion, larinqotraxet, bronxit, ensefomielit, quşların qripi, pasterellyoz, kolibakterioz, spiroxetoz, koksidioz, E və D vitaminlərinin çatışmaması olmamasını yəqin etmək lazımdır.

Diaqnozun qoyulması və onun təfriqində laboratoriya müayinələri virusun ayrılması onun patogenliyinin, həmçinin xəstə quşların qanında hemaqqlyutinasiyaya mane olan virusu neytrallaşdıran əks-cisimlərin titrinin müəyyən edilməsinin həlledici rolu vardır.

Virusu ayırmaq üçün baş beyin, ağciyərlər, traxeya və dalaqdan istifadə olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, respirotrop virusu traxeya və ağciyərlərdən, neyrotrop virusu baş beyindən, visserotrop virusu isə dalaqdan asan ayırmaq olur.

Quşun bədənində olan əks-cisimlərin virusu neytrallaşdırılmasının qarşısını almaq üçün patoloji material quş ölən, yaxud kəsilən kimi dərhal götürülür və həvəngdəstədə əzilərək 1:100 nisbətində fizioloji məhlulda duruldulur. Duruldulmuş suspenziyaya penisillin və ya streptomisin əlavə edilir. Yoluxdurmaq üçün onu 0,2 ml 10-11 günlük toyuq embrionunun hava boşluğu tərəfindən allantois boşluğuna yeridilir. Embrionları 370C hərarətdə 72 saat inkubasiya etdikdən sonra allantois maddəsini hemaqqulyutinasiya reaksiyası ilə müayinə edirlər. Ayrılan virusu vaksin ştammında təfriq etmək üçün onun virulentliyini müəyyən etmək lazımdır. Bu məqsədlə 20-25 baş peyvənd olunmamış quş yoluxdurulur. Quşları allantois mayesi ilə 0,2 ml əzələ içərisinə vurmaqla yoluxdururlar. Yoluxdurulmuş quşlar təcrid olunmuş şəraitdə 14 gün saxlanılır. Əgər materialda virus varsa quşlar 4-7-ci günlərdə ölürlər.

Peyvənd olunmuş və virulentli virusla yoluxmuş quşlarda əks-cisimlərin titrinin artmasının dərəcəsi peyvənddən sonra yaranmış immunitetin gərginliyindən və virulentli virusun ştammından asılıdır. Peyvənddən sonrakı immunitetin gərginliyi nə qədər yüksək olarsa, virulentli virusa yoluxma o qədər zəif olacaqdır. Peyvənddən 7-14 gün sonra quşlarda antihemoqqlyutinlərin titrinin 1:2048 olması sürüdə makroorqanizmlə (quş) mikroorqanizm (virus) arasında tarazlıq vəziyyətinin yaranmasını göstərir. Əks-cisimlərin titrinin 1:4096-1:8192 çatması epizootiki vəziyyətinin pisləşməsini əks etdirir. Bu vaxt zərərli stress amillərinin təsiri xəstəliyin baş verməsinə səbəb olur.

Təsərrüfatın epizootiki vəziyyətini aydınlaşdırmaq üçün hər binadan 20-25 quşdan qan götürərək hemaqqlyutinasiyanın ləngidilməsi reaksiyasının (HALR) köməyi ilə qan serrumunda əks-cisimlərin titri ilə müəyyənləşdirilir.

Profilaktika: Nyukasl xəstəliyin profilaktikası epizootik situasiyadan asılı olaraq 3 əsas hissədən ibarətdir.

1. Xəstəlik törədicisinin bölgələrə gətirilməsinin qarşısını almaq üçün təsərrüfatları ciddi təcrid etməklə xəstəliyə yoluxmuş ana sürüsü və damazlıq yumurta gətirilməsini qadağan etmək.

2. Xəstəlik baş verdikdə və yoluxma təhlükəsi olan binadakı quşların hamısını ləğv etməklə onun ətrafındakı təsərrüfatlarda peyvənd aparmaq.

3.Nyukasl xəstəliyi stasionar xarakter olan və xəstəliyin çətin ləğv olunmasını nəzərə alaraq bütün quşları planlı şəkildə peyvənd etməkdir.

Birinci iki tədbirlərin yerinə yetirilməsi nəticəsində nyukasl xəstəliyindən quşların qorunması səmərəli olmaqla ucuz başa gəlir. Bu üsuldan Almaniya, Fransa, İngiltərə, ABŞ, Kanada, Skandinaviya və Baltik yanı ölkələrdə istifadə olunur.

Dünyanın bir sıra, xüsusi ilə iqlimi isti və əhalisi sıx olan ölkələrdə xəstəliyin yayılmasının qarşısını bu üsulla almaq mümkün olmur. Ona görə də quşların hamısını müntəzəm olaraq peyvənd etməklə onların sağlam qalmasını və məhsuldarlığını təmin edirlər.

Orqanizmin viruslardan qorunma funksiyasını həm qazanılan amillər (əks-cisimlər), həm də orqanizmin təbii rezistenlik amilləri (inhibitorlar-kim-yəvi mənşəli müxtəlif maddələr) yerinə yetirir.

İmmunizasiyaedici agent kimi istifadə olunan viruslar orqanizmin spesifik immun dəyişikliklərinə virus əleyhinə əks-cisimlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur, həmçinin inhibitorları əmələ gətirən sistemə stimulasiyaedici təsir göstərir.

Əks-cisim və inhibitorların müdafiəedici mexanizmi virus hissəcikləri ilə immun qlobulinlərin, yaxud mukopolisaxarid maddələrin qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. Bunun nəticəsində virus hissəcikləri həssas hüceyrə ilə təmas olmaq qabiliyyətini itirirlər.

Quşların nyukasl xəstəliyinə həssas olmasında humoral immunitetlə yanaşı yerli toxuma immunitetinin əsas rolu var. Belə ki, respirator traktın özünü qanda dövr edən əks-cisimlərdən tamamilə asılı olmayan immun sistemi vardı. Müəyyən edilmişdir ki, parenteral üsulla peyvənd edilən quşlarda respirator traktında əks-cisimlər olmur və onlarda xəstəliyin respirator formasına qarşı rezistentlik aşağı olur. Ağciyər toxumasında yerli əks-cisimlər ancaq intronazal və aerozol üsullarla peyvənd aparılandan sonra əmələ gəlir və onlar humoral əks-cisimləri qabaqlayırlar. Humoral əks-cisimlər isə peyvəndin aparılma üsulundan asılı olmayaraq əmələ gəlir.

İmmuniteti olan yaşlı toyuqlar əks-cisimləri transovarial yolla cücələrə keçirirlər və bu passiv əks-cisimlər cücələri ilk günlərdə nyukasl xəstəliyi ilə xəstələnməkdən qoruyurlar. Passiv immunitetin gərginliyi və müddəti toyuqlar peyvənd edərkən işlədilən vaksinin ştammından, peyvəndləmədən sonra yumurta inkubasiya üçün yığılana qədər keçən müddətdən asılıdır. Orta hesabla passiv immunitet bir həftəlik cücələrin 80-100%-də, iki həftəlik cücələrin 60-80%-də, üç həftəlik cücələrin 50-60%-də, dörd həftəlik cücələrin 30%-də olur. Cücələrdə passiv immunitet peyvənddən sonra əks-cisimlərin yaranmasına maneə olur.

Quşçuluq təsərrüfatlarında yetişdirmək üçün müxtəlif vaxtlarda peyvənd olunmuş və immunitet səviyyəsi qeyri-bərabər olan çoxlu miqdarda cücələr götürülür. Belə cücələrdə passiv immunitetin səviyyəsi qeyri-bərabər olur. Ona görə də peyvənddən əvvəl quşlarda passiv immunitetin səviyyəsini öyrənmək vacibdir.

Təsərrüfatın epizootik vəziyyətinin tipindən asılı olaraq müxtəlif vaksin və peyvənd sxeması tətbiq olunur. Bu xəstəliyin profilaktikası məqsədi ilə çoxlu miqdarda və bir-birindən fərqlənən peyvənd sxemalarının mövcudluğu onların kifayət qədər səmərəli olmamasını göstərir.

Hazırda peyvənd üçün ən geniş istifadə olunan “B1”, “La-sota”, “Klon 30”, “H” ştammlarından hazırlanan diri və inaktivasiya olunmuş Almaniya və Fransadan alınan diri qurudulmuş “CEBAK new a”, “CEBAK uni a” və “CEBAK new k” vaksinlərindən istifadə edilir.

“B1” ştammından hazırlanan vaksin diri vaksinlərdir, ən az reaktogen olanıdır. Körpə cücələrin aerozol üsulla peyvəndində geniş istifadə olunur. Su ilə içirdilmədə, burun boşluğuna və konyuktivaya damızdırmada səmərəlidi.

“La-sota” ştammından lentogen hazırlanan vaksinin immunogen və reaktogen xassəsi “B1” ştammından olan vaksinə nisbətən qüvvətlidir. Su ilə içirdiləndə, burun boşluğuna, konyuktivaya damızdırılanda və aerozol üsulla işlədiləndə səmərəlidir. Cücələrin birinci dəfə “La-sota” ştammından hazırlanan vaksinlə peyvənd etdikdə mürəkkəbləşmə və tələfatın artması müşahidə olunur. Ona görə də bu vaksini bir qədər iri yaşlı və əvvəlcə “B1” yaxud “Klon-30” ştammları ilə peyvənd olunmuş cücələrin peyvəndində işlətmək məqsədəuyğundur.

“Klon-30” ştammından hazırlanan vaksin öz reaktogenliyinə görə “B1” və “La-sota” ştammlarından hazırlanan vaksinlərin arasında orta vəziyyəti tutur. Su ilə içirdilmə, buruna damızdırma və aerozol üsullarla işlədilir.

“CEBAK new a” və “CEBAK uni a” ştammından hazırlanan vaksinlər öz reaktogenliyinə görə “B1”, “Klon-30” və “La-sota” ştammlarından olan vaksinlərə nisbətən çox qüvvətlidir. Su ilə içirdilir, burun boşluğuna, konyuktivaya damızdırılır və aerozol üsullarından da istifadə olunur.

“CEBAK new k” və “H” ştammlarından hazırlanan vaksinlər yüksək immunogenlik xassəsinə malikdirlər. Nyukasl xəstəliyinə görə sağlam olmayan quşçuluq təsər-rüfatlarında işlədilir. Döş əzələ içərisinə, yaxud boyun nahiyəsinə dəri altına 0,5 ml dozada yeridilir. Peyvənddən 48 saat sonra immunitet əmələ gəlir. Diri vaksinlər fermer quşçuluğunda əsas etibarı ilə qrup üsulu ilə tətbiq edilir. Su ilə vaksinin verilməsi ən sadə və təbii üsuldur. Lakin, quşların 15-20%-də və immunitet yaranmır. Bu üsulla peyvənd aparanda suyun tərkibini, virusun konsentrasiyasının və peyvəndin müddətinə riayət edilməsinin rolu böyükdür. Suyun tərkibində az miqdarda xlor, flüor, dəmir, dezinfeksiya və dərman maddələrinin olması virusun neytrallaşmasına səbəb olur. Vaksin məhlulunun suda səmərəli sabitləşdiricisi bir litr suya 1 q quru süddür.

Quşların aerozol peyvəndi ən səmərəli və asan üsuldur. Bu üsulun səmərəsi vaksinin konsentrasiyası, disporsiyasından, quşun fizioloji vəziy-yətində tətbiq olunan vaksindən və s. amillərdən asılıdır. Aerozolun hissəcikləri nə qədər kiçik olsa onun səmərəsi o qədər yüksək olur. Lakin, xırda hissəciklər ağciyər alveollarının dərinliyinə keçərək mürəkkəbləşmələrə səbəb olur. Ona görə də körpə cücələri iri disporsiyalı, iri yaşlıları isə xırda disporsiyalı aerozolla peyvənd etmək məsləhətdir. Respirator xəstəliklərinə görə sağlam olmayan təsərrüfatlarda peyvəndi bu üsulla aparmaq məsləhət deyildir.

Fərdi peyvənd üsullarından ən çox işlədilən burun boşluğuna və konyuktivə damızdırma üsullarıdır. Bunlar səmərəlilik cəhətindən bir-birinə yaxındırlar, zərərsizdirlər və preparatın düzgün dozada tətbiq edilməsi mümkündür. Lakin, yerinə yetirilmələri mürəkkəbdir.

“CEBAK new k” və “H” ştammlarından olan vaksinlər əsas etibarı ilə döş əzələ daxilinə, yaxud boyun nahiyəsi dərialtına yeritmə yolu ilə tətbiq olunur. Göstərilən vaksinlər yüksək səmərəli olmaqla sağlam təsərrüfatlarda cücələr 20-25 günlük yaşda preparatların tətbiq olunma təlimatlarına müvafiq qaydada peyvənd edildikdə uzun müddətli gərgin immunitetin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Lakin, nyukasl xəstəliyinə görə qeyri-sağlam yaxud yoluxma təhlükəsi olan təsərrüfatlarda cücələrin epizootiki virusla yoluxma təhlükəsi olduğuna görə onları körpə vaxtı hələ bədənlərində anadangəlmə immunitet olduğu vaxtı peyvənd etmək lazımdır. Passiv immunitet peyvənddən sonra gərgin və uzun müddətli immunitetin yaranmasına mane olduğuna görə qısa müddətdən sonra təkrar peyvənd etmək lazım gəlir. Belə halda əvvəlki peyvənddən əmələ gəlmiş əks-cisimlər sonrakı peyvənddə əks-cisimlərin yaranmasına mane olur. Bununla yanaşı peyvəndin səmərəsi, xüsusilə “B1” və “Klon-30” ştammlarından olan vaksinləri işlədən zaman, quşların fizioloji vəziyyətindən, immun fondan, yemləmədən, saxlamadan və digər xəstəliklərin yayılmasından çox asılıdır.

Peyvənddən 3-5 gün əvvəl quşlara baytril, gentomisin, kolistin, enrolin, tilazin və digər dərman maddələrinin verilməsi müsbət nəticə verir. Dərman maddələri ilə yanaşı A, C və B vitaminlərinin verilməsi də peyvəndin səmərəsini artırır. Peyvənddən 2 və 5 gün əvvəl 2 dəfə binanın hər 1000 m3 həcminə 5 q B1 və 50 q C vitaminin aerozol formasında işlədilməsi əks-cisimlərin titrinin artmasına, cücələrin gümrah olmasına və məhsuldarlığın yaxşılaşmasına səbəb olur.

Nyukasl xəstəliyinin profilaktikası ciddi nəzarət altında aparılan peyvəndlə yanaşı aşağıdakı tədbirlərin də aparılması vacibdir:

-təsərrüfata inkubasiyalıq yumurtanı yaxud bir günlük cücələri ancaq yoluxucu xəstəliklərdən sağlam olan damazlıq təsərrüfatlardan gətirilməli;

-təsərrüfatın ətrafında 5 km radiusda sağlam zona yaratmalı;

-təsərrüfatın ətrafına hasar çəkmək, sanitar buraxılış məntəqəsi tikməklə onun qapalı formada fəaliyyət göstərməsini təmin etməli;

-istehsalat zonasına daxil olan nəqliyyat vasitəsi və tara əvvəlcədən dezinfeksiya olunmalı;

-təsərrüfatda quş partiyaları arasında sanitar fasiləyə riayət etməklə binalarda dəqiq sanasiya aparmaq və “hamısı dolu-hamısı boş” prinsipinə əməl etməli;

-təmir üçün cavanları izolyasiya olunmuş zonada, yaxud ayrıca təsərrüfatda yetişdirməlidir.

Nyukasl xəstəliyi baş verdikdə təsərrüfata karantin qoyulmalı və KTN yanında DBNX-e tərəfindən təsdiq olunmuş bu xəstəliyə qarşı mübarizə tədbirləri haqqındakı təlimata müvafiq tədbirlər görülməlidir.

Karantin qoyulması qaydaları: Quşlarda nyukasl xəstəliyinə diaqnoz qoyulduqdan sonra “Baytarlıq haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 8.1.8-ci maddəsinə uyğun olaraq hazırlanan “Karantin qoyulan ərazidə qoruyucu karantin, xüsusi baytarlıq və digər tədbirlərin baş vermiş xəstəliyin yayılma təhlükəsi olan zonalarda məhdudiyyət və xəbərdarlıq təyinatlı işlərin aparılması” qaydalarında nəzərdə tutulan tələblərə ciddi əməl olunmalıdır.

Karantin qoyulmuş təsərrüfatlarda və təhlükəli zonada aşağıdakılar qadağan edilir:

-Quşçuluq təsərrüfatlarına kənar şəxslərin buraxılması;

-Quşların, quş məhsullarının satışı və tədarükü;

-Həmin ərazidən kənara, eləcə də kənar yerlərdən bütün əraziyə quşların və onların məhsullarının buraxılması;

-Quşların nyukasl xəstəliyinə görə qeyri-sağlam olan quşçuluq təsərrüfatlarında bütün quşlar təcili olaraq qansız üsulla məhv edilir. Yardımçı təsərrüfatlarda təlimat əsasında yuyucu natrium qələvisi, formalin, xlorlu əhəng və digər viruslara təsiredici maddələr ilə dezinfeksiya edilməli;

-Quşların peyini, döşəmə və yem qalıqları biotermiki olaraq təcrid olunmuş qaydada zərərsizləşdirilməli;

-Quşçuluq təsərrüfatından, kəsim məntəqəsindən və inkubatoriyadan quş məhsullarının tədarük edilməsinə, kənara çıxarılmasına və satışına yol verilməsi üçün ciddi nəzarət edilməli;

-Təsərrüfatda sonuncu xəstə aşkar edilən müddətdən 4 həftə sonra təhlükəli zonada olan bütün quşlara baxış keçirildikdən və infeksiya mənbəyində son dezinfeksiya işləri aparıldıqdan sonra karantin götürülməlidir.

Mikayıl Mikayılov,

Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Baytarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Quş xəstəlikləri laboratoriyasının müdiri, baytarlıq üzrə fəlsəfə doktoru.QUŞLARIN NYUKASL XƏSTƏLİYİ VƏ ONA QARŞI MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ