Heyvanların tənəffüs orqanları xəstəlikləri və onlara qarşı mübarizə
Heyvanların tənəffüs orqanları xəstəlikləri və onlara qarşı mübarizə
Kənd təsərrüfatı heyvanlarında tənəffüs fəaliyyətinin pozulması ilə əlaqədar xəstəliklərə daha çox təsadüf edilir. Bunlar heyvandarlığa çox böyük iqtisadi ziyan vurur. Heyvanlar hava cərəyanı pis düzəldilmiş binalarda saxlandıqda, artıq qoyun, quzu sürülərini pəyə və tövlələrə sıx doldurub səhər tezdən bayıra çıxardıqda, bu xəstəlik daha çox müşahidə edilir və bəzən də kütləvi hal alır.
Yuxarı tənəffüs orqanları və bronxlarda termik, mexaniki və kimyəvi təsir nəticəsində xəstəliklər əmələ gəlir. Yaz və payızda havalar soyuq, nəmli keçdikdə soyuqlamadan xəstəlik baş verir. Tövlə şəraitində heyvanlar havası dəyişdirilməyən binalarda (ammonyak qazı mühitində) uzun müddət saxlandıqda da xəstəlik müşahidə edilir. Burun boşluqları, qırtlaq və bronxların selikli qişalarının iltihabları, buzov və davarlar isti vaxtlarda tozlu yol ilə uzun müddət getdikdə və qoyunların qırxılmasından sonra nəzərə çarpır. Yaz və yayı çox quraq keçən illərdə qoyunlarda bu xəstəliklər daha kütləvi şəkil alır. Bunlardan başqa udlağın üst çənə əlavə boşluqlarının, qulaqdibi vəzinin və bir çox yoluxucu (qarayara, yaman kataral isitmə, qoyunlarda çiçək, və s.) xəstəliklərin ardınca da yuxarı tənəffüs orqanlarının xəstəliyi ikinci xəstəlik kimi üzə çıxır. Bu cür xəstələnmiş heyvanların burun dəliklərindən əvvəlcə duru, şəffaf sonra isə bulanıqtəhər və qatı selik axır, heyvan burnunu xarici əşyalara sürtür, öskürür, burun boşluğu selikli pərdəsi ağımtıltəhər rəngli, göyüm-sov, boz-qırmızı, boz və ləkəli görünür. Xüsusən ağır keçən qırtlaq iltihabı zamanı ümumi bədən hərarəti də artır, heyvan başını irəli və aşağıya doğru uzadaraq məcburi duruş vəziyyəti alır. Öskürək ən çox mal-qara tövlədən səhər çıxarılanda baş verir. Qırtlaq nahiyəsini əlləyən zaman çox ağrı hiss edilir, nəfəs alıb verdikdə fitləyici və başqa səslər eşidilir. Bronx yollarının iltihabları zamanı yuxarıdakı əlamətlərlə yanaşı, bədənin hərarəti 1-2 0C qalxır, tənəffüs qarıntipli olur. Udlaqda və bronxlarda xəstəliklər daha ağır olur və aylarla davam edir, müalicəsiz qaldıqda isə ağciyər xəstəliklərinə keçərək ölümlə nəticələnir.
Müalicədə başlıca cəhət xəstəlikləri əmələ gətirən səbəbləri aradan qaldırmaqdır. Bu yolla göstərilən xəstəliklərin başlanğıc və mürəkkəbləşmiş formaları əksərən öz-özünə müalicə olunur. Ağır və uzun çəkən formalarda isə burun boşluğu və qırtlaq 0,5 %-li novokain-adrenalin məhlulu , 3 %-li bor turşusu, 1-2 %-li sink sulfat, 1:100 kalium-permanqanat məhlulları ilə yaxalanmalıdır. Ağır iltihablar zamanı (fibrinli, krupozlu) heyvan təcrid olunur. Müvafiq doza və üsullarla albusid-natrium, norsulfazol, penisillin işlədilir. Selik pərdələri üzərində əmələ gələn selikli maddəni yumşaldıb asan kənarlaşdırmaq və bəlğəm gətirmək üçün çay sodası, ammonium-xlorid duzu işlədilir. Kreolin, skipidar, qətran, karbol turşusunun buxarları ilə inqalyasiya yaxşı nəticə verir.
Ağciyərdə qan axıntısı. Ağciyərin krupozlu pnevmoniyasına fibrinozlu pnevmoniya da deyilir. Bu xəstəlik iti gedişli olub, yüksək qızdırma ilə getməklə, geniş bir sahədə alveollarda fibrinozlu eksudat və kəskin əlamətlərlə özünü biruzə verir. Xəstəliyin etiologiyasına dair vahid bir fikir yoxdur. Bir qrup alimlər belə hesab edirlər ki, bu xəstəlik yolxucu olmayan amillərdən əmələ gəlir. Digər qrup tədqiqatçılar isə infeksion xarakterli olmasını söləyirlər. Əksər alimlər krupozlu pnevmoniyanın allergiya nəticəsində əmələ gələn xəstəlik kimi baxırlar. Bu zaman ağciyərlər sensibilizasiya prosesinə uğrayır. Bu ağciyərlərin xəstəliklərində, bronxlarda, ağciyərlərdə dərin proses gedərkən müşahidə olunur. Bu hal bütün heyvanlarda görünür. Səbəbi tənəffüs yollarının travmatik zədələnməsi, qan-damar sistemini zədələyən yoluxucu (qarayara, qançır, vərəm), paratif (qan parazitlər, ağciyər qurdları) xəstəliklər, zəhərlənmələr və s. ola bilər. Qan axıntısı az olduqda daxildə ikən sorulur, çox olduqda isə ağciyərin kiçik boşluqları və nəfəs yolları qanla dolur, ona görə də tənəffüs çətinləşir. Öskürək artdıqca burun deşiklərindən, bəzən də ağzından hava kürəcikləri ilə qarışıq al-qırmızı rəngli, müəyyən vaxtlarda isə laxtalanmış şəkildə qan çıxır. Axıntı adətən, ikitərəfli və uzunmüddətli olur ki, bu da orqanizmin qansızlaşması və ölümlə nəticələnir.
Müalicə məqsədi ilə əvvəlcə qanaxma və öskürəyi əmələ gətirən səbəblər aradan qaldırmalı (morfin, xlorlu-hidrat, kadein və s. verməklə), heyvana tam sakitlik verməli, köks qəfəsi nahiyələrinə soyuq sarğı qoyaraq, qanın laxtalanmasını artıran dərmanlar (jelatin, kalsium-xlorid) işlədilməlidir.
Ağciyərin krupozlu iltihabı. Bu çox ağır və iti keçən xəstəlikdir. Ən çox atlarda və gövşəyən heyvanlarda olur. Xəstəlik bəzi xarici amillərə müqavimət qabiliyyəti zəifləmiş orqanizmdə müxtəlif mikrobların təsiri nəticəsində baş verir. Orqanizmin mübarizə qabiliyyətini aşağı salan səbəblər soyuqdəymə (havada hərarətin kəskin dəyişilməsi zamanı, rütubətli soyuğun təsiri), mexaniki zədələnmələr, qıcıqlandırıcı pəyə və yataq qazlarının (ammonyak, kükürd və karbon) təsiri, yaylağa və yaylaqdan arana köç zamanı heyvanın bir neçə gün düşərgəsiz yol gedərkən yorulması, dəmiryolu ilə daşıma və sairədir.
Xəstəlik ilk gündən yük-sək bədən hərarəti, zəiflik, tənəffüs tezləşməsi və təngnəfəsliklə özünü göstərir, görünən selik pərdələr qızarır və sarıtəhər olur. Tezliklə quru və ağrılı öskürək başlayır. Ağciyərə qulaq asdıqda başlanğıcda ona xas olan səslər, 5-7 gündən sonra isə əksinə qüvvətli xırıltı eşidilir. İlk gündən heyvan yem və suya yaxın düşmür.
Sensibilizasiya nəticəsində allergik iltihab çox sürətlə inkişaf edir. Demək olar ki, iltihabı proses ağci-yərin böyük bir hissəsini tutur. İltihabı prosesin inkişafında mərkəzi sinir sisteminin çox böyük rolu vardır.
Xəstəliyin əvvəlində nəbz sürətlənir, hərarət yüksəlir. Sonralar nəbz tezləşir, aritmiya başlayır, miokardit əlamətləri nəzərə çarpır. Qan təzyiqi əvvəl yük-səlir, sonra aşağı düşür, sağalma başlandıqda təzyiq yüksələrək normaya düşür. Sidikdə də əsaslı dəyişikliklər gedir. Sidik azalır, xüsusi çəkisi artır, xloridlər azalır. Sağalma mərhələsində isə göstərilən proseslər get-gedə bərpa olunurlar.
Qanda trombositlərin və eritrositlərin miqdarı azalır. Leykositoz prosesi baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, krupozlu pnevmoniyanın atipik formasında düzgün müalicə tədbirləri apardıqda, iltihabi prosesin ilk mərhələsində sorulma başlayaraq, ağciyər öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Bəzən ağırlaşma da olur. Bu zaman damarlar kəskin zədələnir, ağciyərdə ödəm başlayır, ayrı-ayrı sahələrdə irin ocaqları əmələ gəlir, bəzən elə hallar olur ki, iltihabi proses plevraya və limfa düyünlərinə keçir.
Krupozlu pnevmoniyanın kəskin forması 5-7 gün davam edir və ən yüksək inkişaf dərəcəsinə çatır. Lakin 8-ci gündən başlayaraq həllolma mərhələsinə başlayır, hərarət düşür və iki həftə müddətində heyvan sağalır. Krupozlu pnevmoniya residiv də verir. Bu zaman bütün kritik əlamətlər yenidən başlayır plevrit, ağciyərin qanqrenası, ürək və böyrəklərin degenerasiyası ilə ağırlaşma olur və heyvan ölür.
Xəstələri müalicə etmək üçün onları ayırıb, yaxşı keyfiyyətli yemlərlə yemləmək, ilıq su vermək və iştahı artırmaq üçün ağızı su ilə yaxalamaq lazımdır.
Müalicə məqsədilə sulfanilamid preparatından və antibiotiklərdən istifadə olunmalıdır. Təcrübələr göstərir ki, krupozlu pnevmoniya zamanı antibiotiklərlə sulfanilamid preparatlarının qarışıq işlədilməsi yüksək səmərə verir.
Xəstə heyvanın ilin isti vaxtlarında tövlədən təmiz havaya çıxardıqda sağalma sürətlənir. Digər vaxtlarda isə belə xəstə təmiz, havası yaxşı dəyişən binalarda ayrı saxlanır və müalicə olunur. Bu məqsədlə sulfanilamidlər və antibiotikləri müvafiq doza və qaydalarda işlədikdə yaxşı nəticə verir. Ürək fəaliyyətini saxlamaq üçün kamfora, kofein, spirt və üskük otundan istifadə olunur. Xəstəlik zamanı ağciyərə toplanan maye hissələri tezliklə qana sorulur. Sidiyə keçməsi üçün sidikartıran dərmanlar (sirkə turşusunu natrium duzu, kalium yod ), bəlğəm gətirmək üçün isə ammonium-xlorid duzu verilir.
Xəstə heyvanın yem payına təzə göy ot, yaxşı keyfiyyətli azca islanmış quru ot, kəpək və ya yarma horrası, yem çuğunduru, yem kökü əlavə edilir. Heyvan yemdən çəkinirsə, süni yemləndirilməlidir.
Ağciyərin kataral iltihabı. Bu xəstəlik ən çox gövşəyən heyvanlarda və donuzlarda, xüsusən onların cavanlarında təsadüf edilir. Əksərən kütləvi halda keçir. Respublikamızda bu xəstəlikdən tələf olan davarların miqdarı digər yoluxucu və yoluxmayan xəstəliklərdən tələf olanlara nisbətən xeyli artıq olur. Xəstəlik ümumi qayda olaraq yay aylarında çox geniş yayılır və yüksək tələfatla nəticələnir. Xəstəlik heyvanları, xüsusən boğazlıq döründə tərkibi qida maddələri ilə zəngin olmayan yemlərlə yemləndikdə, yemdə vitaminlər çatışmadıqda, heyvandarlıq binalarında nəmliyin, ammonyak və kükürd qazlarının miqdarı həddən çox olduqda, soyuq dəydikdə, istilik çox olduqda və s. nəticəsində əmələ gəlir. Bundan başqa qoyunlarda döl gec başlayanda (fevral ayında) alınan quzular bu xəstəliyə daha çox tutulurlar. Xəstəlik körpələrdə iti və ağır, 3-4 aylıqdan yuxarı heyvanlarda isə yüngül, lakin çox uzun keçməklə həftələr və aylarla davam edir. İltihabın başlıca əlamətləri bədəndə ümumi hərarətin yüksəkliyi, burun axıntısı və öskürəkdir. Burun axıntısı başlanğıcda sadəcə selik, sonra isə selikli-irinli və ya tamam irinli formada olur. Eyni zamanda tənəffüs tezləşir və çətinləşir. Xəstəlik qeyri-münasib metroloji iqlim şəraitinin üstəlik təsiri nəticəsində ağırlaşaraq iltihab prosesinə ağciyəri əhatə edən pərdə-plevra da tutulur. Nəticədə, ağciyər plevra iltihabı baş verir ki, bu da əksər hallarda ölümlə nəticələnir.
Ağciyərin kataral iltihabının müalicəsində ümumi tədbirlər əsas yer tutur. Bunlardan xəstə heyvan bağlandığı yerin hava cərəyanına yol verilməməsi, mal-qaraya tam keyfiyyətli yemlər verilməsi (zülallı, vitaminli və mineral duzlar qarışdırılmış), zoogigiyenik şəraitin qaydaya salınmasıdır.
Xəstənin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün ağciyərin krupozlu iltihabında olduğu kimi bəlğəmgətirici və sidik qovucu dərmanlar da işlədilməlidir.
Digər müalicə preparatlarından antibiotik və sulfanilamidlər nisbətən yüksək nəticə verir. Antibiotiklərdən ekmonomisillin (əzələ içərisinə) penisillin, (məhlulunu traxeya daxilinə), tozunu isə yuxarı burun yollarına, biomisin (dəri altına), streptomisin (əzələ daxilinə), biovetin (daxilə), sulfanilamid preparatlarından norsulfazol (məhlulu traxeya daxilinə) müvafiq doza və müalicə kurslarında işlədildikdə sağalma sürətlənir, xəstə heyvanın yemə tələbatı artır.
Xəstəliyin baş verməməsi üçün təsər-rüfatda aşağıdakı tədbirlər görülməlidir. Qoyunçuluqda erkən döl keçirməli, qış saxlama dövrünə binalar nümunəvi hazırlanmalı, zoogigiyenik tələbatı ödəməlidir. Mal-qaranın yemi tam keyfiyyətli müxtəlif tərkibə malik olmalı, xüsusən onların xörək duzu ilə təmini unudulmamalıdır. Quzu və buzovlar nəm binalarda yatırılmamalı, ya-yın qızmar günlərində orqanizmin istilənməməsi üçün heyvanlar lazım gəldikdə kölgəliklərdə və ya bu məqsəd üçün tikilmiş talvarların altında saxlanmalıdırlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, təbiətdə heyvan orqanizmi ilə xarici mühit arasında arasıkəsilməyən, daimi qarışılıqlı əlaqədar vardır.
Orqanizm, mütamadi olaraq gedən maddələr mübadiləsi nəticəsində öz həyat fəaliyyətini davam etdirir. O xaricdən qida maddələrini qəbul edərək özünə lazım olan maddələrə və beləliklə də mənimsəmə-asimilasiya prosesi baş verir. Orqanizm mənimsədiyi maddələri öz ehtiyatına görə parçalayaraq istilik, mexaniki, kimyəvi və digər enerji növlərinə çevrilib isifadə edir, mənimsəyə bilmədiyi lazımsız məhsulları isə ifrazat orqanları ilə xaricə atır ki, bununla da dissimilasiya başa çatır. Beləliklə, orqanizmin həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edən bu iki proses daima davam edərək, sintez və parçalanma ilə təmin olunur. Bu isə bütün hüceyrə və toxumalarda orqanizm üçün zəruri olan maddələrin normal fizoloji balansının və müvazinətini əmələ gətirir.
Orqanizmdə gedən çox mürəkkəb prosseslərin hər birində müəy-yən pozuntu olduqda, maddələr mübadiləsində kəskin dəyişliklər baş verir. Belə ki, orqan və toxumaların fizoloji fəaliyyəti pozulur, qanda və hüceyrə şirəsində birləşmələrin müvazinəti itir. Bütün bunlara səbəb yemlərin tərkibi, yemləmənin texnologiyası, heyvanların saxlanması, bəslənməsi və onlaradan istifadə edilməsi qaydalarının pozulmasıdır.
Qeyd edilməlidir ki, yüksək məhsuldar inək və camışların arasında maddələr mübadiləsi pozğunluğu xəstəliklərinə çox tez-tez təsadüf olunur. Bunlar arasında yoluxmayan xəstəliklər daha geniş yayılmışdır və məhsuldarlığın keyfiyyət və kəmiyyətcə aşağı düşməsinə, qısırlığa, zəif bala doğuşuna səbəb olur.
Gövşəyən heyvanlarda maddələr mübadiləsi pozğunluğu xəstəlikləri mürəkkəb patogenezə (gedişata) malik olmaqla, zəncirvari inkişaf edir. Belə ki, əvvəlcə qaraciyərin neytrallaşdırıcı və depo əmələ gətirmə funksiyası pozulur sonra isə qaraciyərin, böyrəklərin və ürəyin strukturunda (quruluşunda) distrofik-degenerativ dəyişikliklər gedir, qalxanabənzər, böyrəküstü vəzilər və hipofizin ön payı hipofunksiyaya (zəifləmə) uğrayır.
Nəticədə asidoz, ketonemiya, vetonuriya, quyruq fəqərələrindən sonuncu fəqərə və digər sümüklərdə minerallar azalır, karbohidratlar, zülallar, vitaminlər mübadiləsinin səviyyəsi aşağı düşür.vet.gov.az
